اقتصاد حمل و نقل (ویرایش دوم)

حمل‌ونقل یا جابه‌جایی انسان و کالاها از نقطه‌ای به نقطه دیگر، از جمله خصایص ذاتی و کهن ماندگار انسان‌ها است. در جوامع ابتدایی به فرم معیشتی نیز، حرکت جزو اساسی‌ترین الزامات روزانه به شمار می‌رود و برای تولید و یا جابه‌جایی هر محصول غیراقتصادی لازم است حجم معینی از حرکات از محل تولید تا مصرف صورت پذیرد تا کالای مورد نیاز به مصرف‌کننده برسد.

چنین فرایندی از حرکت در یک جامعه توسعه‌یافته مبادلاتی، ابعاد وسیع‌تری دارد و اشکال مختلفی از حرکت و جابه‌جایی را پدید می‌آورد. بنابراین، حرکت و جابه‌جایی یکی از عمده الزامات انسانی است که نتایج اقتصادی به دنبال دارد. در علم اقتصاد، مجموعه خدماتی که سبب انتقال و جابه‌جایی منابع تولید می‌گردد دارای ارزش اقتصادی است و بخشی از جریان تولید محسوب می‌شود، زیرا اصولاً در جریان حمل‌ونقل به بهای اولیه منابعی که از نقاط مازاد بر مصرف به مناطق مصرف حمل می‌گردند، افزوده می‌شود. چنین افزایش نتیجه و فرایند پدیده حرکت است و سود حاصل از آن همانند «بهره‌وری تولیدی یا تبدیلی» است که محصول کار زارع یا کارخانه‌دار باشد و یا مانند «سود زمانی» است که انباردار آن را به وجود می‌آورد.

از این رو، حمل‌ونقل از جمله ضروریات اقتصادی است و در ابعاد وسیع جهانی، مبادله کالاها و خدمات میان هر یک از مصرف‌کنندگان کره زمین شکلی از حرکات را پدید می‌آورد که در آن منابع اقتصادی نظیر سرمایه، نیروی کار، زمان و فناوری به کار رفته است تا مصرف‌کننده را به کالاها و منابع، و تولیدکننده را به بازده برساند. به یک بیان، مجموعه حرکات انفعالی در سطح زمین، از اصول کلی تقاضا پیروی می‌کند و تقاضا برای حمل‌ونقل مشتق از سایر فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است و لذا محصول حمل‌ونقل در عین حال که یک تولید پیچیده و مرکب است، تابع تغییرات تقاضا در نقاط و یا بخش‌های دیگر اقتصاد نیز می‌باشد.

لکن، حمل‌ونقل به گونه سایر فعالیت‌های اقتصادی بدون هزینه نیست و حرکت در ابعاد فضایی، همانند هر تولید دیگری دارای هزینه می‌باشد. تفاوت‌های ساختاری در عملکرد هزینه‌های انواع مختلف حمل‌ونقل، میدان کاربری وسیعی را برای برنامه‌ریزی حمل‌ونقل فراهم می‌آورد و زمینه مساعدی برای اعمال سیاست‌های متنوع قیمت به دست می‌دهد.

امروزه، قیمت‌گذاری مفید با فرض سطح بالای هزینه‌های ثابت در اکثر اشکال حمل‌ونقل، به تفاوت گسترده در قیمت برای استفاده بهتر از ظرفیت منجر شده و گسترش منطقه‌ای و جهانی حمل‌ونقل را فراهم آورده است. این گونه ملاحظات موجب شده است که تکنیک قیمت‌گذاری در هر یک از سیستم‌های حمل‌ونقل با نوعی تخصص و آگاهی‌های اقتصادی و فنی توام باشد. ولی دوام‌پذیری مالی و اقتصادی حمل‌ونقل پیوسته به آن نیاز دارد که از طریق حمایت‌های مالی و اصلاحات ساختاری سودآور شود. این امر نه‌تنها با مداخلات دولت ممکن نمی‌شود، بلکه تجربه نشان داده است که تشکیلات دولتی حداقل در بخش حمل‌ونقل با عدم کارایی تکنیکی روبه‌رو است. در حالی که، مطالعات موردی نشان می‌دهد که بازارهای رقابتی به طور کلی در تعیین قیمت‌های سودآور برای شرکت‌های حمل‌ونقل دارای انگیزه کافی بوده و برنامه خصوصی‌سازی برخی سیستم‌های حمل‌ونقل در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی پیوسته رضایت‌بخش بوده است. در هر حال با تاثیرپذیری از چنین تغییرات ساختاری است که عرضه تسهیلات حمل‌ونقل افزایش یافته و کنش فضایی وسیعی در مبادلات حمل‌ونقل پدید آمده است.

روند توسعه در افزایش تسهیلات حمل‌ونقل جهانی، همچنین مبین یک روند فزاینده در تقاضا برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل می‌باشد و به همین دلیل است که سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل اهمیت یافته و جزو لاینفک برنامه‌های توسعه ملی گردیده است. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، تامین مالی حمل‌ونقل بخصوص از این جهت اهمیت دارد که حمل‌ونقل بزرگ‌ترین جزء سرمایه‌گذاری این کشورها را تشکیل می‌دهد. تصمیم‌گیری عقلایی برای سرمایه‌گذاری متعادل در بخش حمل‌ونقل کشورهای کم‌تر توسعه‌یافته و فقیر نیز از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

به دلیل بالابودن هزینه‌های اجرایی طرح‌های زیربنایی حمل‌ونقل و همچنین به خاطر مسئولیت‌های ساختاری، مالی دولت‌ها و ضرورت‌های توزیع در سطح ملی، لازم است دولت‌ها به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل توجه عمده‌ای مبذول دارند. اساساً، عرضه زیرساخت‌های حمل‌ونقل تا آنجا که ممکن است باید با رعایت قانون از جانب دولت‌ها به بازار منتقل شود و لذا حضور دولت‌ نه‌تنها یک اصول مهم و بنیانی است، بلکه لازم است فعالیت‌های دولت در این زمینه‌ها هدفمند شود. لکن نظر عمومی اکنون مشخصاً بر آن است که بخش خصوصی به طور موثر و کارا وارد کار شده و هدف آن کاراترساختن هر چه بیشتر بازارهای حمل‌ونقل، کم‌کردن مداخلات دولت و بالاخره، رهایی یافتن از قواعد و قوانین بخش عمومی است.

سرانجام، کتاب حاضر با نگرش جامع به همه این مباحث، قصد آن را دارد که با طرح و تبیین الگویی ساده از مباحث اقتصادی حمل‌ونقل و کاربرد آن در مقیاس منطقه‌ای، زمینه‌های لازم برای توسعه این دانش و استفاده بهتر از آن را فراهم آورد. بدین منظور در تنظیم مباحث این کتاب، پیوسته کوشش بر آن بوده است که دو هدف اصلی حفظ شود: نخست ارائه اصولی اساسی در بهینه‌یابی حمل‌ونقل با استفاده از ابزارهای تحلیلی اقتصاد خرد و کلان و دوم، کاربرد عملی آن در مطالعات منطقه‌ای. بدین لحاظ کتاب حاضر در نه فصل به ترتیب زیر تدوین شده است:

فصل اول این کتاب از لحاظ تحولات تکنیکی و تاثیر آن بر اقتصاد حمل‌ونقل، یک نگرش تاریخی به تکامل صنعت حمل‌ونقل دارد و بازتاب‌های حاصل از آن را در سطوح مختلف فعالیت‌های انسانی مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.

فصل دوم، به بحث پیرامون علل و انگیزه‌های حرکت اختصاص‌یافته و الزامات مکانی و فضایی پیدایش حرکت را مورد بررسی قرار می‌‌دهد.

در فصل سوم، توزیع حرکات و عوامل موثر بر آن طرح شده و روش‌های کمّی در بهینه‌یابی توزیع حرکات موضوع اصلی این فصل را تشکیل می‌دهد.

فصل چهارم، به مباحث عرضه و تقاضای حمل‌ونقل توجه دارد و عوامل موثر بر تغییرات آن را مورد بررسی قرار می‌دهد.

فصل پنجم، با نگرش جامع به ساختار هزینه‌ها در صنعت حمل‌ونقل و عملکرد آن در ابعاد فاصله، روش تشخیص‌ هزینه‌ها را در هر یک از سیستم‌های حمل‌ونقل مورد بررسی قرار خواهد داد.

در فصل ششم، زمینه برای طراحی قیمت‌ها فراهم آمده و نظام قیمت‌گذاری حمل‌ونقل با تاکید بر ساختار بازار و تبعیض قیمت مطرح و بالاخره راهکار قیمت در هر یک از سیستم‌های حمل‌ونقل به تفکیک نشان داده خواهد شد.

فصل هفتم، به تحلیل سیاست‌های سرمایه‌گذاری حمل‌ونقل و نقش آن در توسعه اختصاص‌یافته و با تاکید بر تحلیل اقتصادی و مالی طرح‌های سرمایه‌گذاری حمل‌ونقل و مقایسه نقش دولت و بخش خصوصی در موفقیت این گونه طرح‌ها، بخصوصی‌سازی حمل‌ونقل خواهد پرداخت.

فصل هشتم، با تحلیلی جامع از کارکردهای حرکتی نقاط و راه‌ها، زمینه را برای یک بحث کلی‌تر پیرامون برنامه‌ریزی حمل‌ونقل فراهم می‌آورد. بالاخره، فصل نهم با بهره‌گیری از مبحث فصل هشتم و ارائه روش‌های کمّی در ارزیابی کارکرد شبکه‌ها، سیاست‌های توسعه منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای حمل‌ونقل را مورد بحث قرار خواهد داد.